I will say: I gave these flame these eyes, I have to the ambiguous smile of the moon, to the shine of the ocean, to the silk of the plums, taken away these childish stars, which open up to the endlessness.
Wiersz matki do jej nienarodzonego syna
Olivier Eugene Charles Prosper Messiaen – francuski kompozytor, organista, nauczyciel i z zamiłowania ornitolog. Urodził się 10 grudnia 1908 w Awinionie we Francji w rodzinie literatów. Zmarł 27 kwietnia 1992 w Clichy. Ojciec Oliviera – Pierre Messiaen (1883-1957) był nauczycielem języka angielskiego (przełożył wszystkie dzieła Szekspira). Matka Cécile z domu Sauvage (1883-1927) była znaną poetką, brat kompozytora Alain (1912-1990) był również poetą i eseistą.
Olivier Messiaen szybko zainteresował się muzyką: gdy miał pięć lat, umiał już grać na fortepianie – nauczył się tego sam. W wieku 8 lat skomponował pierwszy utwór fortepianowy. W 1918 r. rozpoczął regularną naukę fortepianową oraz harmonii. W wieku 11 lat wstąpił do paryskiego konserwatorium, gdzie uczyli go znani francuscy kompozytorzy – Paul Dukas, Charles-Marie Widor i Marcel Dupré. Należał do wybitnych uczniów. Pierwsze poważne nagrody zgarnął już w wieku piętnastu lat – za osiągnięcia w kompozycji, później zdobywał pierwsze miejsca za harmonię i fugę. Stawał się coraz bardziej znany. W Konserwatorium Messiaen poczynił bardzo szybkie postępy. W roku 1924, w wieku lat 15 został nagrodzony w dziedzinie harmonii, jego nauczycielem był wówczas Jean Gallon. W roku 1926 zdobył pierwszą nagrodę w zakresie kontrapunktu i fugi, a w roku 1927 zdobył pierwszą nagrodę w kategorii akompaniamentu fortepianowego.
Po wybuchu I wojny światowej, kiedy Pierre Messiaen (ojciec Oliviera) został zmobilizowany, matka przeniosła się wraz z synami do swojego brata w Grenoble. To właśnie tam Messiaen zafascynował się dramatem, recytując bratu Szekspira przy pomocy wykonanego w domu zabawkowego teatrzyku. W tym czasie Messiaen przyjął również wiarę katolicką. Od 1919 r. rodzina na stałe zamieszkała w Paryżu.
Messiaen z rodzicami
Olivier Messiaen z Claire Delbos, 1933
W czasach studenckich Olivier Messiaen skomponował swoje pierwsze opublikowane dzieło – osiem „Preludiów”(Préludes) na fortepian. W 1930 r. otrzymał dyplom wyższych studiów muzycznych oraz zdobył pierwszą nagrodę w zakresie kompozycji.
W 1931 r. Messiaen został organistą w kościele La Trinité w Paryżu, funkcję tę piastował aż do śmierci. Publiczny debiut Messiaena miał miejsce w 1931 roku, kiedy to została wykonana jego suita Les offrandes oubliées.
W 1936 r. Olivier messiaen ożenił się ze skrzypaczką i kompozytorką Claire Delbos. Małżeństwo zainspirowało go do napisania utworów, które grała żona (Thème et variations na skrzypce i fortepian napisane w roku, w którym wzięli ślub) i które miały wyrażać ich rodzinne szczęście (cykl pieśni Poèmes pour Mi z 1936 roku, zorkiestrowane w roku 1937 (Mi nazywał Messiaen swoją żonę). W roku 1937 urodził się ich syn Pascal.
Na początku II wojny światowej Messiaen został powołany do Armii Francuskiej. Ze względu na słaby wzrok oddelegowano go do służby medycznej. Pod Verdun dostał się do niewoli niemieckiej i trafił do obozu jenieckiego w Görlitz. W maju 1940 był uwięziony w Stalagu VIII A. W tym samym obozie osadzeni byli klarnecista Henri Akoka, wiolonczelista Étienne Pasquier i skrzypek Jean le Boulaire.
Artysta wspomina ten okres jako stan ciągłego cierpienia i rozpaczy – Pamiętam przeraźliwe zimno i głód. Byliśmy tak głodni, że nasze zmysły wyostrzyły się do granic możliwości.
Służba wojskowa Messiaen’a
Jeszcze przed wojną Messiaen zaczął doświadczać synestezji, czyli zdolności do odbierania jednego bodźca więcej niż jednym zmysłem, np. doświadczania muzyki poprzez kolory (to rzadka przypadłość – na synestezję „cierpi” jedna na 20 tys. osób). W obozie wskutek głodu zaczęło nawiedzać go coś w rodzaju zorzy polarnej – bezkształtnej chmury kolorów. Wszystkie te przeżycia skłoniły go do napisania opus magnum jego życia: „Kwartetu na koniec czasu”. Utwór ten jest uznawany za jedno z arcydzieł muzyki XX wieku. Tytuł utworu odnosi się do Apokalipsy.
Prawykonanie kwartetu na fortepian, klarnet, skrzypce i wiolonczelę miało miejsce w tym samym obozie – 15 stycznia 1941 r. Instrumentalistami byli sam Messiaen i trzej jego obozowi towarzysze. Publiczność stanowili więźniowie i straż obozowa. Sam kompozytor wykonywał partię fortepianu na pianinie znajdującym się w bardzo złym stanie technicznym.
Cały „Kwartet na koniec czasu” przepełniony jest nawiązaniami do Biblii. Jego osiem części nosi tytuły odzwierciedlające mistyczne wizje kompozytora i jest przedmiotem niezmiennej fascynacji dla kolejnych pokoleń muzyków i słuchaczy.
Oto, co napisał sam autor Olivier Messiaen o swoim utworze na płycie rozpowszechnionej we Francji: Napisany podczas mojej niewoli „Kwartet na koniec Świata” był przedstawiony jako premiera w stalagu VIII A 15 stycznia 1941 r. Miało to miejsce w Zgorzelcu (Görlitz) na Śląsku w okresie kiedy panowała straszna zima, stalag był przysypany śniegiem. My byliśmy tam w ilości 30 tysięcy jeńców wojennych (większości Francuzów, Belgów i kilkunastu Polaków). Czterech muzyków grało na połamanych instrumentach: wiolonczela d’Etienne Pasquier miała tylko trzy struny. Klawisze mojego pianina jak zostały wciśnięte, to z powrotem nie odchodziły. Nasze kostiumy były wprost nieprawdopodobne. Dano mi szatę koloru zielonego, całkowicie poszarpaną i miałem drewniaki. Widownia składała się ze wszystkich warstw społecznych: księża, lekarze, burżuazja, zawodowi wojskowi, robotnicy i rolnicy…. Byłem jeńcem, brak pożywienia powodował kolorowe wyobrażenia: widziałem tęczę Anioła na niebie i różne kombinacje kolorów między sobą.
Olivier Messiaen, 1946
Pierwsza żona Messiaena zmarła w roku 1959 po długiej chorobie. W 1961 roku kompozytor poślubił pianistkę Yvonne Loriod. Rozpoczął podróże, brał udział w wydarzeniach muzycznych i przysłuchiwał się śpiewowi ptaków – dzikich i egzotycznych.
Uznanie Messiaena wzrastało. W 1959 został Komandorem Legii Honorowej, a w 1966 otrzymał tytuł i stanowisko profesora kompozycji w Konserwatorium Paryskim.
Śpiewem ptaków interesował się od dwudziestego roku życia. Notując śpiewy ptaków posługiwał się papierem nutowym i ołówkiem, kartonem do szkicowania ptasich wizerunków, ilustrowanym leksykonem ptaków i lornetką. Początkowo swoje wyprawy odbywał w towarzystwie ornitologów. Z czasem stał się specjalistą w tej dziedzinie. Rozpoznawał słuchem 50 gatunków, a pozostałe 550 gatunków ptaków europejskich za pomocą oka i lornetki.
Wiele niedostępnych gatunków poznawał także za pośrednictwem nagrań. Jego pasją było słuchanie ptaków w różnych zakątkach świata. Znał szczególnie dobrze gatunki ptaków francuskich i obu Ameryk, słuchał śpiewu ptaków w Japonii, Nowej Kaledonii, Nowej Zelandii i Australii, Asyżu, Palestynie.
Messiaen był jedynym muzykiem – ornitologiem, który włączył śpiew ptaków do muzyki. Uważał siebie za ucznia natury, ptaki nazywał on swymi najlepszymi nauczycielami, mistrzami, a także przyjaciółmi, pocieszycielami w strapieniu i sprawcami nieziemskiej radości. Natura, ptasie śpiewy to moje namiętności, to moje schronienia. Uważał, że w hierarchii artystycznej ptaki są największymi muzykami żyjącymi na naszej planecie.
W tym okresie Messiaen rozpoczął włączanie śpiewu ptaków do wszystkich swoich kompozycji, w kilku z nich śpiew ptaków jest najważniejszym elementem utworu, co jest również zasygnalizowane w tytule (zbiór 13 utworów na fortepian zatytułowany Catalogue d’oiseaux (Katalog ptaków) ukończony w roku 1958 i La fauvette des jardins z roku 1971).
W roku 1971 Opera Paryska zamówiła u niego operę. Przystał na zamówienie w roku 1975 – tak powstał Święty Franciszek z Asyżu (Saint-François d’Assise). Operę napisał do własnego libretta w latach 1979-1983. Messiaen myślał o tym dziele bardziej jako o spektaklu niż o operze. Po raz pierwszy wykonano je w roku 1983. Niektórzy mówili o tym dziele jako o pożegnaniu kompozytora. W roku 1984 opublikował ogromną kolekcję utworów organowych Livre du Saint Sacrement.
Latem 1978 Messiaen zrezygnował z pracy w konserwatorium. W 1987 został odznaczony Krzyżem Wielkim Legii Honorowej.
Do najważniejszych dzieł Messiaena należą: Visions de l’Amen na dwa fortepiany (1943 r.), Vingt regards sur l’enfant-Jésus na fortepian (1944 r.), 7 tomów utworów fortepianowych Catalogue d’oiseaux (Katalog ptaków, 1956–58 r.), Symfonia Turangalîla na fortepian, fale Martenota i orkiestrę (1946–48 r.), Chronochromie na orkiestrę (1959–60 r.), Couleurs de la cité céleste na fortepian i zespół (1963 r.), Et expecto resurrectionem mortuorum na instrumenty dęte i perkusję (1964 r.), La Transfiguration de Notre Seigneur Jésus-Christ na chór, instrumenty solowe i wielką orkiestrę symfoniczną (1965–69 r.), opera Święty Franciszek z Asyżu (1975–1983 r.), a także szereg kompozycji organowych.
Najsłynniejszym utworem jest jednak Kwartet na koniec czasu na skrzypce, klarnet, wiolonczelę i fortepian, skomponowany i wykonany po raz pierwszy w roku 1941, podczas pobytu kompozytora w stalagu w Görlitz.
http://ecek.fcwp.zgorzelec.pl/ecek/historia/olivier-messiaen/